ია ქუთათელაძე, სარკე
ქართველი კინოდოკუმენტალისტი და მხატვრული ფილმების რეჟისორი, ბუბა ხოტივარი, კინოსტუდია “ქართული ფილმის” ძველი დიდების მომსწრე და მემატიანეა. მაშინ სახელმწიფოს მესვეურებს გაცნობიერებული ჰქონდათ კინოს როლი კულტურის განვითარებაში და მას სათანადოდაც აფინანსებდნენ. დღეს მდგომარეობა სავალალოდ შეცვლილია. აღარც უდიდესი ბაზის მქონე კინოსტუდია არსებობს და კინოსთვის გამოყოფილი ფინანსებიც იმდენად მწირია, ერთი სრულმეტრაჟიანი მაღალი ხარისხის ფილმის გადასაღებად თუ კმარა.
ბუბა ხოტივარისთვის კინოსამყარო ბავშვობიდან ბუნებრივი გარემო იყო. მამა, ძმა, ბიძაშვილები – ყველანი რეჟისორები იყვნენ და ამ სამყაროში ისიც შინაურულად გრძნობდა თავს. მუსიკა გამორჩეულად უყვარდა და სერიოზულად ფიქრობდა, მუსიკოსი გამოსულიყო, თუმცა მაინც გენმა იმძლავრა და მოსკოვის საკავშირო კინემატოგრაფიის ინსტიტუტში ჩააბარა.
ბუბას წინა თაობას იქაურობა უკვე მოვლილი ჰქონდა – მერაბ კოკოჩაშვილს, ელდარ შენგელაიას, რეზო ესაძეს, რეზო ჩხეიძეს, ქართლოს ხოტივარს, ირაკლი კვირიკაძეს და სხვებს. მათი ნიჭიერებიდან და მიღწევებიდან გამომდინარე, ინსტიტუტში მისაღებ გამოცდებზე კიდევ ერთი ქართველის გამოჩენას სიხარულით შეხვდნენ.
მართლაც დიდი სკოლა გაიარა. საქართველოში დაბრუნებული, სრულიად ახალგაზრდა, კინოფილმ “ლაზარეს” მეორე რეჟისორად დაინიშნა, შემდეგ შექმნილი გარემოების გამო მარტომ დაასრულა ფილმის გადაღება.
ნანობს, რომ ბევრი კარგი ფილმის გადაღება ვერ შეძლო, ეგონა, დრო ბევრი ჰქონდა და ყველაფერს მოასწრებდა, დრო კი უმოწყალოდ სწრაფად გაფრინდა…
კინოაკადემიის პრეზიდენტი ბუბა ხოტივარი ჟურნალ “სარკეს” განვლილ გზასა და შემოქმედებაზე, ასევე დღევანდელი ქართული კინოს მდგომარეობაზე ესაუბრება.
– ბატონო ბუბა, დავიწყოთ სტუდენტობიდან. როგორ დაეუფლეთ ამ ძალიან მრავალწახნაგოვან პროფესიას?
– როცა მივხვდი, რომ ჩემგან დიდი მუსიკოსი არ გამოვიდოდა, გადავწყვიტე, ის პროფესია ამერჩია, რომელიც ჩემთვის, ასე ვთქვათ, მშობლიური იყო. მამა, ჩემი ძმა, ბიძაშვილები, მოკლედ, ხოტივარების ლამის მთელი საგვარეულო ამ სენით იყო შეპყრობილი. 20 წლის ბიჭი წავედი მოსკოვში.
კინემატოგრაფიის საკავშირო ინსტიტუტში უკვე კარგად იცნობდნენ ქართულ კინოს და მის რეჟისორებს – რეზო ჩხეიძეს, რეზო ესაძეს, ელდარ შენგელაიას, ოთარ იოსელიანს და სხვებს. ძალიან კარგად მიმიღეს, გამოცდები ფაქტობრივად სუბიექტური იყო, მითხრეს, რომ ჩვენი ფილმები ძალიან მოსწონდათ და კინოსტუდია “ქართული ფილმი” ძალზე ცნობილი და ანგარიშგასაწევი იყო. მიხსენეს მიხეილ კალატოზოვი. მკითხეს, ხომ არ ვიცნობდი ოთარ იოსელიანს. ვუპასუხე, რომ ვიცნობდი. ჩემმა ავტორიტეტმა მაშინვე მკვეთრად აიწია. გამიღიმეს, მომეფერნენ და მიმიღეს.
მასწავლიდნენ არაჩვეულებრივი პედაგოგები, თითქმის ყველა ეროვნების – რუსები, ებრაელები, გერმანელები, სომხები, მოლდაველები. ყველანი ერთხმად აღიარებდნენ ქართველების ნიჭიერებას. ინსტიტუტი ძალიან მკაცრი და დემოკრატიული იყო. სწავლა დილის 8 საათზე გვეწყებოდა და გვიან საღამომდე გრძელდებოდა.
გაცდენა არ შეიძლებოდა. მესამედ თუ გააცდენდი, კარი დაკეტილი გხვდებოდა, უნდა აგეღო შენი საბუთები და წამოსულიყავი. ძალას არავინ გატანდა. გიყურებდნენ, როგორ იქცეოდი. თუ შენში ოდნავ ნიჭს შეამჩნევდნენ, ისეთ პირობებს გიქმნიდნენ, აუცილებლად მოახდენდი შენი ნიჭის რეალიზებას. თუ არ გადაიღებდი, არაფერს შექმნიდი, გამოგიშვებდნენ, ხოლო თუ სწავლის პერიოდში რაიმე ფასეულს შექმნიდი, სტუდენტობა გარანტირებული გქონდა. მთავარი იყო, არ გეგინებინა ლენინი, არ გექო კაპიტალიზმი და შეგექმნა ფილმები ადამიანებზე.
მე კინოდოკუმენტალისტობა ავირჩიე, თუმცა ინსტიტუტში ისეთ ყოველმხრივ სწავლებას გავდიოდით, ფაქტობრივად უნივერსალი გამოდიოდი. არ ვიცი, მე როგორი უნივერსალი ვარ, მაგრამ თუკი რამ შედევრი არსებობს ქართულ და საბჭოთა კინოში, უმეტესობა ამ ინსტიტუტიდან გამოსულმა რეჟისორებმა შექმნეს.
– ახალკურსდამთავრებული ჩამოხვედით საქართველოში და უცებ გახდით მხატვრულ ფილმ “ლაზარეს” რეჟისორი. როგორ განდეს ასეთი რთული ფილმის გადაღება?
– “ლაზარეს” ჩემი ძმა ქართლოს ხოტივარი იღებდა. რეზო ჩხეიძემ დამნიშნა ფილმის მეორე რეჟისორად. გარკვეული გამოცდილება მქონდა, ისიც მეიმედებოდა, რომ ფილმს ჩემი ძმა იღებდა და უკვე გამოცდილი რეჟისორი იყო, მაგრამ მოხდა გაუთვალისწინებელი რამ…
ფილმი ოთხი ეპიზოდისგან შედგებოდა, ორის გადაღების შემდეგ ჩემმა ძმამ დატოვა გადაღება და ფილმი ჩემი დასამთავრებელი გახდა. თითქოს უმეთაურო ხომალდზე აღმოვჩნდი და საჭე მე მებარა. დავიბენი, ლამის მეც უარი ვთქვი გადაღებაზე. ისევ ჩემი კოლეგები დამეხმარნენ. ბატონი რეზო ესაძე გადაავლებდა თვალს გადაღებულ მასალას, მეტყოდა: “ეს არ ვარგა, ეს დატოვე, ამას სხვა ფინალი უნდა. იფიქრე, შენ ამას შეძლებ” და ასე დავასრულე ფილმი, რომელიც მოსკოვმა დაიწუნა და განადგურებას უპირებდა.
ფილმში არის პერსონაჟი – ანარქისტი ანანია, რომელიც ებრძვის ეკლესიას და ხმამაღალი გამოსვლებით მოუწოდებს ხალხს, ტაძრები დაანგრიონ. მოსკოვში ჩათვალეს, რომ ანარქისტის სახით კომუნისტები გვყავდნენ გამოყვანილი, ათეისტები, რომლებიც რწმენას ებრძოდნენ. აქ იმარჯვა ბატონმა რეზო ჩხეიძემ, რომელიც დაჯილდოებული იყო სათანადო არგუმენტაციის მოყვანის უდიდესი უნარით. მას შეეძლო, მოსაუბრე დაერწმუნებინა საკუთარ სიმართლეში და უკუღმა დატრიალებული ბორბალი წაღმა დაებრუნებინა.
რეზო ჩხეიძემ დაუმტკიცა მოსკოველ კომისიის წევრებს, რომელთაც ფილმი უნდა მიეღოთ, რომ ასე მხოლოდ თვითონ ფიქრობდნენ და ჩვენ ეს აზრადაც არ მოგვსვლია. მართალია, ფილმი გადარჩა, მაგრამ მისი ჩვენება საბჭოთა კავშირში აიკრძალა და მხოლოდ ადგილობრივი ჩვენების ნება დაგვრთეს.
– კინოსტუდია “ქართული ფილმი” მთელი სიმძლავრით მუშაობდა. ყოველ წელს ათეულობით მაღალმხატვრულ ფილმს იღებდნენ, რომელთა უმეტესობა ჯილდოებს იმსახურებდა. რა მდგომარეობაა დღეს და რა შეიძლება გაკეთდეს, ასე ვთქვათ, ძველი დიდების დასაბრუნებლად?
– კინოს აუცილებლად უნდა აფინანსებდეს სახელმწიფო, რადგან ეს არის ძალიან ძვირადღირებული სფერო. ევროპის ბევრ ქვეყანას ბიუჯეტში აქვს შეტანილი კინოდაფინანსება. აი, ამერიკა არ აფინანსებს კინოს ბიუჯეტიდან, მაგრამ იქ არის სხვა კანონები, ბიზნესმენები არიან დაინტერესებული ფულის ჩადებით, რადგან ეს არის მათთვის რეკლამა, მოაქვს სახელი და გადასახადებში გარკვეული შეღავათები აქვთ.
ჩვენთან ძალიან ცოტა ფულია გამოყოფილი, ამ თანხით ერთ-ორ სრულყოფილ ფილმს თუ გადაიღებ. არადა რამდენი ნიჭიერი რეჟისორია, რამდენი საინტერესო სცენარი. ჯერ კიდევ არიან ძველი, გამოცდილი რეჟისორები, რომელთა ნამუშევრებმა საყოველთაო აღიარება მოუტანეს საქართველოს და ასევე მოვიდა ახალი თაობა, ახალი იდეებით და შეხედულებებით. რამდენს უნდა მისცე, როგორ უნდა გაანაწილო ეს მცირე ბიუჯეტი?
მე, პირადად, დიდი ხანია, მინდა ფილმის გადაღება, მაგრამ ვერ ვიწყებ, რადგან შესაბამისი ფინანსები არ მაქვს. არც კონკურსში ვმონაწილეობ, მრცხვენია, ახალგაზრდა თაობას ვერ შევეცილები ისედაც დათვლილ თეთრებში. შემიძლია, ფილმი გადავიღო, თუ ვთხოვ მსახიობებს, ოპერატორებს, უფასოდ მიიღონ მონაწილეობა. ყველა ჩემი მეგობარია, უარს არ მეტყვიან, მაგრამ ამ გაჭირვებულ დროში როგორ უნდა ვუთხრა ვინმეს, უფასოდ იმუშაოს?! ამას ვერასოდეს ვიკადრებ.
გვიკიჟინებენ, გადაიღეთ კომერციული ფილმები, რომლებიც მოგებას მოიტანსო. ეს არის არასერიოზული მიდგომა. არ არსებობს წარმატების ფორმულა. შეიძლება ძალიან მაგარი ფილმი გადაიღო, დიდი ფული დახარჯო, მაგრამ კინოგაქირავებამ არაფერი მოგიტანოს ან პირიქით.
ძალიან მარტივი, საშუალო ხარისხის ფილმი იყო “ლავ სთორი”, რომელიც ისე გადაიღეს, დიდ წარმატებაზე გათვლილი არც ყოფილა. მოხდა წარმოუდგენელი რამ – ფილმმა 300 მილიონი მოიტანა.
აი, ამერიკული შედევრი “ერთხელ ამერიკაში” 38 მილიონი დაჯდა, კინოგაქირავებამ კი 5 თუ 6 მილიონი მიიღო. ეს იყო შემთხვევა, როცა ღირდა ფინანსური დამარცხება, რადგან მორალური გამარჯვება ძალიან დიდი იყო. ამ ფილმმა ამერიკას შეუქმნა ავტორიტეტი, მსოფლიოს აჩვენა ებრაელთა ცხოვრების საინტერესო მხარეები. ფანტასტიური მუსიკა, შესანიშნავი მსახიობები… – ყველაფერი ერთად არის ნამდვილი ხელოვნება.
– ბიძინა ივანიშვილმა გააკეთა განცხადება, რომ დააფინანსებდა ქართულ კინოს. რა მდგომარეობაა ამ მხრივ?
– კი, განცხადება გააკეთა და რაღაც მოძრაობა დაიწყო, მაგრამ მე ვთვლი, თუ არსებული სისტემა არ შეიცვალა კინოსთან დაკავშირებით, ეს ფული იქნება წყალში გადაყრილი. დღეს 100 მილიონი რომ გადარიცხო ქართულ კინოში, კაცი ვერ გაიგებს, ეს ფული სად გაქრება. 5-6 ადამიანი გამდიდრდება და დამთავრდება ყველაფერი. ჩვენ ისევ პირში ჩალაგამოვლებულები დავრჩებით.
კინოსტუდია “ქართულ ფილმს” აქვს შემოსავალი. ფართების გაქირავებით მილიონამდე იღებს, მაგრამ რა? მთელი ფული მიაქვს ეკონომიკის სამინისტროს. კინოსტუდიას რჩება მხოლოდ ბუღალტრის ხელფასი და სამარცხვინო კაპიკები. ეს არის მტაცებლური სისტემა. დალოცვილო, მონღოლები ითვალისწინებდნენ ხარკის აკრეფის დროს, რომ სასიცოცხლოდ აუცილებელი პროდუქტი უნდა დაეტოვებინათ ხალხისთვის, ესენი კი დახოცვას გვიპირებენ! ძველი მინისტრის, ქუმსიშვილისეული პოლიტიკა უნდა შეიცვალოს. რამდენ სასიკეთო საქმისთვის გამოიყენებდა კინოსტუდია ამ ფულს.
პირად თუ საქმიან შეხვედრებში მთავრობის წარმომადგენლები აცხადებენ, რომ ქართულ კინოს უნდა უპატრონონ, რომ ძალიან უყვართ, რომ ჩვენს ფილმებზე გაიზარდნენ… ლაპარაკი და მხოლოდ ლაპარაკი!
ისეთი სულელური კანონებია, სხვაგან ხუმრობითაც ვერ მოიფიქრებენ ამას, მაგალითად, ტელევიზიას და “კინოცენტრს” კანონით აკრძალული აქვთ ურთიერთთანამშრომლობა, ერთობლივი სატელევიზიო ფილმის გადაღება. უდიდესი შეცდომა იყო სატელევიზიო ფილმების სტუდიის გაუქმება.
სიტყვები “რეფორმა”, “რეორგანიზაცია” არის ბლეფი და მოგონილია სხვადასხვა დარგის დასანგრევად. რა რეფორმა სჭირდებოდა ქართულ კინოს, სახელი არ ჰქონდა თუ ფილმის გადაღება არ იცოდნენ, მსახიობები არ უვარგოდა თუ რეჟისორები არ გვყავს?! კინოს როგორც იღებდნენ მე-20 საუკუნის დასაწყისში, ისევე იღებენ დღესაც. უბრალოდ თანამედროვე ტექნიკა შემოვიდა.
მთავარი არის შინაარსი, დანიშნულება. ქართული კინო ფენომენური იყო. ჩვენი დიდი კულტურის ნაწილია, ჩვენი ქვეყნის ელჩია. ადამიანებისთვის სიკეთის მომტანი უნდა იყოს, ამ ემოციებისგან დაცლილ ქვეყანაში სიკეთის სხივი შემოიტანოს, ჩაგაფიქროს, შეგცვალოს, ოცნების რეალობაში დაგარწმუნოს.
– რატომ დამკვიდრდა ჩვენს თანამედროვე კინოხელოვნებაში უხამსი ენა?
– ეს არის კრეტინიზმი და უცოდინრობა. ასე ჰგონიათ, რაც მეტი უხამსობაა, მით უფრო ახლო არიან რეალობასთან, მით მეტი მაყურებელი ეყოლებათ. ერთი უხამსი გამონათქვამი არ შეგხვდებათ რუსთაველთან. არანაირი სკარბეზული ციტატა არ არის შექსპირთან. ჩვენი ფილმების გმირები არასოდეს ბილწსიტყვაობდნენ. ეს იყო ჭეშმარიტი ხელოვნება, რამაც დროს გაუძლო. ეს უბედურება კი ჭკუასუსტი გონების ნაყოფია, ქარის მოტანილია და ქარივე წაიღებს. შეხვედრა დიდ ხელოვნებასთან იშვიათია, დედის გინებით ვერ შეხვდები დიდ ხელოვნებას.
– როგორ ფიქრობთ, კარგი ფილმისთვის გადამწყვეტი რეჟისორია?
– დიახ, რეჟისორია გადამწყვეტი და მთავარი. როგორი კარგი მსახიობთა ანსამბლიც უნდა შეაგროვო, კარგი მხატვარი, კომპოზიტორი მოიწვიო, თუ რეჟისორმა არ შექმნა ფილმი, არაფერი გამოვა. არ გინახავთ საუკეთესო მსახიობები და ცუდი ფილმი? ნინა როტას მუსიკა არ მოგისმენიათ უხეირო ფილმში?
თანამედროვე კინოს ერთმა აპოლოგეტმა თქვა: “იცით, რა არის კარგი ფილმი? მაგარი თემა, მაგარი პროექტი, მაგარი მსახიობები, მაგარი პროდიუსერი”. ანუ ყველაფერი თქვა, რეჟისორი კი არ უხსენებია. ეს ყველაფერი არაფერია რეჟისორის გარეშე.
– თქვენს ოჯახზეც გვიამბეთ მცირედი.
– ამ თემაზე ლაპარაკი დიდად არ მიყვარს. მყავს ოთხი შვილი. ორჯერ ვიყავი დაქორწინებული, ამჟამად მეორე ოჯახი მყავს. ორივე მეუღლე ძალიან კარგი იყო, ალბათ უფრო ჩემი მიზეზი იყო პირველი ოჯახის დანგრევა. ქალბატონებს პატივს ვცემ და მიყვარს. როგორ შეიძლება ქალი არ გიყვარდეს?!
ერთმა შვილმაც არ მოინდომა ჩემი გზის გაგრძელება და არც მე მქონია არანაირი სურვილი, რადგან ძალზე მძიმე პროფესიაა, სისხლის ბოლო წვეთამდე უნდა იშრომო, ბევრი უსამართლობაც შეგხვდება. ისე, თითქოს ამ ბოლო დროს ერთს რაღაც დაინტერესებას ვატყობ და ვნახოთ.
– რომელია თქვენი ბოლო წარმატებული ნამუშევარი?
– მე და ირაკლი პაპავამ გადავიღეთ ფილმი ირაკლი ფარჯიანის მიერ დასურათხატებული და მისივე ხელით გადაწერილი კანონიკური მარკოზის სახარების თემაზე. ფილმმა ბერლინურ ფესტივალზე გრან პრი აიღო და ძალიან გახარებული ვარ.